Núi lửa - Tác hại đáng lo ngại và những lợi ích bất ngờ

Núi lửa, với sức mạnh tiềm ẩn và vẻ đẹp hùng vĩ, là một trong những hiện tượng thiên nhiên hấp dẫn và bí ẩn nhất của Trái Đất. Chúng không chỉ tạo ra những cảnh quan ngoạn mục mà còn đóng vai trò quan trọng trong việc hình thành và biến đổi bề mặt hành tinh. Tuy nhiên, núi lửa cũng mang theo những mối đe dọa nghiêm trọng đối với cuộc sống con người và hệ sinh thái. 

Núi lửa là gì?

Núi lửa được hiểu là một lỗ hổng trong lớp vỏ trái đất, cho phép dung nham, tro, và khí thoát ra ngoài. 

Trái đất có bảy mảng kiến tạo lớn, với nhiệt độ và độ mềm của lớp vỏ tăng dần khi đi sâu vào bên trong. Núi lửa thường hình thành tại ranh giới giữa các mảng này, và phần lớn trong số đó nằm dưới đáy đại dương.

Ngọn núi lửa lớn nhất trên thế giới được biết đến là Mauna Loa, tọa lạc tại bang Hawaii, Hoa Kỳ. Tên gọi Mauna Loa có nghĩa là “ngọn núi dài,” phản ánh kích thước khổng lồ của nó.

Ngọn núi này chiếm khoảng một nửa diện tích của quần đảo Hawaii và là điểm đến ưa thích của những người đam mê khám phá. Kể từ năm 1843, Mauna Loa đã trải qua 33 lần phun trào, lần cuối cùng diễn ra vào năm 1984. Tro và dung nham từ ngọn núi này đã ảnh hưởng đến phần lớn cư dân của bang Hawaii.

Quá trình hình thành núi lửa

Núi lửa hình thành do nhiệt độ bên trong trái đất rất cao. Khi đi sâu vào bên trong, nhiệt độ có thể lên đến mức đủ để làm chảy đá, đặc biệt là ở độ sâu khoảng 32 km. 

Khi đá nóng chảy, chúng giãn nở và cần không gian lớn hơn. Tại một số khu vực trên Trái đất, các dãy núi tiếp tục được nâng lên. Do áp lực bên dưới các dãy núi này không lớn, một hồ chứa đá nóng chảy, hay còn gọi là mắc ma, hình thành bên dưới.

Khi mắc ma được đẩy lên cao và áp lực trong hồ mắc ma vượt qua áp lực từ lớp đá bên trên, nó sẽ phun trào và hình thành núi lửa. Quá trình phun trào không chỉ đẩy dung nham mà còn cả khí và vật chất rắn lên không trung. Những chất này sẽ rơi xuống xung quanh, tạo thành hình dạng núi lửa đặc trưng.

Cấu tạo của núi lửa

Khác với các ngọn núi thông thường, núi lửa có miệng ở đỉnh. Qua thời gian, các khoáng chất nóng chảy được phun ra qua miệng núi, rồi tích tụ lại xung quanh, hình thành nhiều lớp khoáng chất. Sau nhiều vụ phun trào, những lớp này ngày càng dày lên và tạo thành hình dáng của núi lửa.

Bên dưới núi lửa là một khu vực chứa đá nóng được gọi là lò dung nham. Dung nham phải đi qua họng núi lửa mới có thể phun ra ngoài.

Các dạng núi lửa

Mặc dù núi lửa hình nón là hình dạng phổ biến mà mọi người thường biết đến, nhưng thực tế còn có nhiều loại núi lửa khác:

Vết nứt núi lửa: Đây là những khe nứt thẳng kéo dài trên bề mặt đất, thường xảy ra ở giữa đại dương.

Núi lửa hình khiên: Có dạng giống cái khiên, được hình thành từ dung nham có độ nhớt thấp. Núi lửa này thường không có phun trào mạnh mẽ.

Vòm dung nham: Hình thành từ dung nham có độ nhớt cao, thường xuất hiện trong miệng núi lửa đã phun trào trước đó.

Núi lửa vòm ẩn: Được hình thành từ dung nham nhớt, tạo ra sự phình to trên bề mặt địa hình.

Núi lửa dạng tầng: Hình thành từ nhiều lớp dung nham khác nhau, có thể tạo ra những vụ phun trào mạnh mẽ và gây ảnh hưởng lớn đến môi trường xung quanh.

Siêu núi lửa: Có cấu trúc hõm chảo lớn và sức công phá rộng, có thể gây ảnh hưởng toàn cầu.

Núi lửa dưới nước: Thường xuất hiện ở đáy biển, có thể gây ra các địa chấn và âm thanh kỳ lạ.

Nguyên nhân hình thành núi lửa

Nhiệt độ bên dưới bề mặt trái đất rất cao, có thể lên đến 6000 độ C, đủ để làm chảy đá cứng. Khi đá nóng chảy, chúng giãn nở và cần không gian hơn. 

Ở một số khu vực, áp suất bên dưới có thể hình thành dòng mắc ma. Khi áp lực của dòng mắc ma vượt quá áp lực từ lớp đá bên trên, nó sẽ phun lên qua miệng núi và hình thành núi lửa.

Lợi ích của núi lửa

Nguồn tài nguyên khoáng sản

Dung nham từ lòng đất khi phun trào chứa nhiều thành phần khoáng sản phong phú. Các khu vực có núi lửa đang hoạt động thường có sự hiện diện của nhiều loại khoáng sản khác nhau, bao gồm thiếc, bạc, vàng, đồng, thậm chí cả kim cương trong đá núi lửa. 

Khi núi lửa ngừng hoạt động, đây sẽ là địa điểm lý tưởng cho việc phát triển các hoạt động khai thác khoáng sản quy mô lớn và nhỏ.

Năng lượng địa nhiệt

Nhiệt độ từ sâu trong lòng đất có thể được sử dụng để điều khiển các tuốc-bin tạo ra điện hoặc phục vụ cho nhu cầu sinh hoạt hàng ngày, như việc đun nước nóng cho các hộ gia đình. 

Trong trường hợp không có nguồn nhiệt tự nhiên sẵn có, người ta sẽ phải khoan các lỗ thông khí sâu vào các khối đá nóng, bơm nước lạnh vào một hố, và nhờ nhiệt độ từ hố khác lân cận, hơi nóng sẽ bay lên.

Đất đai màu mỡ

Đá núi lửa rất giàu khoáng chất tự nhiên, nhưng để có thể trở thành đất màu mỡ, chúng cần trải qua hàng ngàn năm bị phong hóa do tác động của thời tiết và môi trường. Kết quả là hình thành nền đất vô cùng trù phú và màu mỡ.

Hoạt động du lịch

Hàng năm, núi lửa thu hút hàng triệu du khách từ khắp nơi. Nhiều người mong chờ khoảnh khắc được chứng kiến cảnh tượng những đám tro bụi nóng bắn lên bầu trời. Khu vực quanh các núi lửa thường có những hồ nước ấm, suối nước nóng, hồ bùn sủi bọt, và các lỗ thông khí tự nhiên. 

Những mạch nước nóng như suối phun Old Faithful ở Vườn Quốc gia Yellowstone (Mỹ) trở thành điểm đến hấp dẫn. Ở Uganda, khu vực quanh núi lửa Elgon đã trở thành một trung tâm du lịch sôi động, nổi bật với cảnh đẹp tự nhiên, thác nước hùng vĩ, và các hoạt động ngoài trời như leo núi và đi bộ.

Tác hại của núi lửa

Đối với con người

Dung nham nóng chảy có thể tràn ra với tốc độ nhanh và diện tích rộng lớn, gây ra sự hủy diệt đối với các sinh vật sống, làm hư hại các công trình giao thông, thủy lợi và tài sản của con người.

Đối với thiên nhiên

Núi lửa có thể gây ra cháy rừng, biến đổi hệ sinh thái, suy giảm nguồn tài nguyên sinh học trong khu vực và làm tăng nguy cơ các thiên tai như lũ lụt, lở đất, và xói mòn. 

Các núi lửa hoạt động dưới biển có thể tạo ra sóng thần, gây ra các thảm họa nghiêm trọng. Hơn nữa, bụi tro từ các vụ phun trào có thể làm ô nhiễm môi trường, ảnh hưởng đến hô hấp của con người và động vật, và ô nhiễm nguồn nước.

Núi lửa cũng có thể gây ra những biến đổi khí hậu, như mưa lớn và lũ lụt do hơi nước phun ra. Lượng khí giàu lưu huỳnh được phát tán có thể tích tụ trong bầu khí quyển, làm suy giảm tầng ozone và tạo ra hiện tượng bão điện khi các đám tro bụi ion hóa không khí.

Ví dụ cụ thể về Kilauea

Kilauea đã liên tục phun trào kể từ năm 1983, gây ra nhiều thiệt hại đáng kể. Chuỗi phun trào tồi tệ nhất diễn ra vào tháng 5/2018, bắt đầu vào ngày 3/5 với hơn 20 lỗ phun dung nham tại Puna. Ngày 4/5, một trận động đất mạnh đã xảy ra, khiến khoảng 2000 người phải sơ tán. 

Vào ngày 17/5, đỉnh Halemaumau bùng nổ, phun một cột tro cao 9,1 km. Đến đầu tháng 8, chuỗi phun trào này mới tạm dừng, và đến ngày 4/9 thì hoàn toàn kết thúc. Sự kiện này đã thiêu hủy gần 700 ngôi nhà, buộc chính phủ Mỹ phải chi 12 triệu USD để hỗ trợ người dân bị ảnh hưởng.

Tóm lại, núi lửa vừa có thể mang lại những lợi ích đáng kể cho môi trường và con người, vừa tiềm ẩn nhiều tác hại nguy hiểm. Việc khai thác lợi ích từ núi lửa, như việc sử dụng đất đai màu mỡ do tro núi lửa tạo ra hoặc phát điện từ năng lượng địa nhiệt, cần phải đi đôi với các biện pháp quản lý rủi ro và bảo vệ cộng đồng trước những hiểm họa do hoạt động núi lửa gây ra.